του Γιάννη Μπράχου*

Οι απαντήσεις της οικονομικής ορθοδοξίας σε δύο μείζονες οικονομικές διαταραχές αυτόν τον αιώνα, όπως η παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 και η πανδημία του 2020 ήταν άστοχες.  Στην χρηματοπιστωτική κρίση, η νεοφιλελεύθερη προσέγγιση υποτίμησε τους κινδύνους της χρηματοπιστωτικής παγκοσμιοποίησης, ενώ στην πανδημία, υπερεκτιμήθηκαν οι κίνδυνοι των εκτεταμένων, περίπλοκων δικτύων παραγωγής και της παγκοσμιοποίησης του εμπορίου.

Η ρωσική επέμβαση στην Ουκρανία και οι σαρωτικές κυρώσεις που ακολούθησαν απειλούν με την τρίτη μεγάλη κρίση. Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε τα λάθη της νεοφιλελεύθερης οπτικής, ώστε με  τις απαιτούμενες προσαρμογές να επιτευχθεί ο μετριασμός της κρίσης κυρίως στη χώρα μας. Υπό αυτή την οπτική η αύξηση μισθών είναι διέξοδος και μάλιστα άμεση.  

Η κρίση του 2008 με τις αυτό-διορθωνόμενες αγορές

Πριν από τη χρηματοπιστωτική κρίση, η πλειοψηφία των οικονομολόγων υποστήριζε ότι η χρηματοπιστωτική παγκοσμιοποίηση είχε θετικό αντίκτυπο στην ανθεκτικότητα της παγκόσμιας οικονομίας.

Η υπερβολική εμπιστοσύνη στις αυτό-διορθωνόμενες χρηματοπιστωτικές αγορές οδήγησε η κρίση των ενυπόθηκων στεγαστικών δανείων των ΗΠΑ να επεκταθεί στις παγκόσμιες τράπεζες, λόγω των στενών δεσμών στο χρηματοπιστωτικό σύστημα, οι οποίες υποτίθεται παρείχαν ασφάλεια και ανθεκτικότητα.

Ο αντίκτυπος της κρίσης του 2008 εκτιμήθηκε αρχικά στις ΗΠΑ σε 250 δισ.$, προκαλώντας κρατική παρέμβαση 1.3 τρισ.$ από τις αμερικανικές αρχές και εκτεταμένη ποσοτική χαλάρωση.

Η χρήση των χρημάτων των φορολογουμένων για τη διάσωση άπληστων τραπεζιτών ήταν εγγενώς πολιτική. Το ίδιο και η ποσοτική χαλάρωση, τακτική που υιοθέτησαν όλες οι κεντρικές τράπεζες, ακολουθώντας το παράδειγμα της Fed. Το πρόγραμμα λειτούργησε κυρίως με την αύξηση της τιμής των χρηματοοικονομικών περιουσιακών στοιχείων που ανήκαν κυρίως σε πλούσιους ανθρώπους.

Καθώς η ανεργία αυξανόταν, οι μισθοί και τα εισοδήματα συνέχιζαν να παραπαίουν, η προσπάθεια διάσωσης προκάλεσε αντιδράσεις και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού. Οι πολιτικές λιτότητας, ιδίως στην Ευρώπη, ενέτειναν την πολιτική πόλωση. Ως αποτέλεσμα, γράφει ο Tooze, η "χρηματοπιστωτική και οικονομική κρίση της περιόδου 2007-2012 μεταμορφώθηκε μεταξύ 2013 και 2017 σε μια συνολική πολιτική και γεωπολιτική κρίση της μεταψυχροπολεμικής τάξης",  κρίση που έφερε τον Ντόναλντ Τραμπ στον Λευκό Οίκο και ανέδειξε δεξιά εθνικιστικά κόμματα στην Ευρώπη.

Τον Μάιο του 2010, η ΕΕ, σε συνεννόηση με το ΔΝΤ, συμφώνησε σε δανεισμό της Ελλάδας με 110 δισ.€, τα οποία η χώρα χρησιμοποίησε για να αγοράσει μέρος του χρέους που ανήκε σε ξένες τράπεζες και επενδυτές.

Καθώς το χρέος αποσύρθηκε στην ονομαστική του αξία ή κοντά στην ονομαστική του αξία, αυτό ισοδυναμούσε με συγκαλυμμένη διάσωση, όχι για την Ελλάδα, η οποία απλώς αντικατέστησε μια μορφή χρέους με μια άλλη, αλλά για τις ξένες τράπεζες που είχαν αγοράσει ελληνικά ομόλογα.

Οι ευρωπαϊκές τράπεζες, όπως η γαλλική BNP Paribas και η γερμανική Commerzbank, την γλίτωσαν, αλλά ο ελληνικός λαός δεν τη γλίτωσε. Σε αντάλλαγμα για τα νέα δάνεια, η ΕΕ, η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα και το ΔΝΤ (τρόικα) επέμειναν σε δραστικές δημοσιονομικές περικοπές. Επιβεβαιώνοντας πλήρως τα εγχειρίδια   κεϋνσιανής προσέγγισης, οι περικοπές αυτές επέτειναν την ύφεση στην ελληνική οικονομία, μειώνοντας την ικανότητα της χώρας να αποπληρώσει το χρέος.

Η υπερεκτίμηση των ζημιών της πανδημίας

Στη κρίση της πανδημίας η παγκόσμια παραγωγή και το εμπόριο φαίνονταν ιδιαίτερα ευάλωτα. Η παραγωγή και το εμπόριο βασίζονταν σε παγκόσμιες αλυσίδες αξίας just-in-time. Σε αυτό το σύστημα, τα βασικά υλικά και εξαρτήματα παράγονται σε διάφορες χώρες ή περιοχές με βάση τα συγκριτικά πλεονεκτήματα.

Ενώ αυτά τα δίκτυα παραγωγής και οι παγκόσμιες αλυσίδες αξίας βελτίωσαν την αποτελεσματικότητα, είχαν το μειονέκτημα ότι μία και μόνο έλλειψη σε κρίσιμη εισροή μπορούσε να μπλοκάρει τις αλυσίδες παραγωγής.

Εφόσον, η πανδημία έβγαζε εκτός λειτουργίας μια χώρα-κλειδί, τότε θα μπορούσε να διακοπούν ολόκληρες αλυσίδες παραγωγής. Δεδομένης της διάχυσης της πανδημίας σε όλο τον κόσμο, το εμπόριο θα μπορούσε να είναι ιδιαίτερα ευάλωτο.

Για τον λόγο αυτό, οι προβλέψεις του ΔΝΤ τον Απρίλιο του 2020 προέβλεπαν μεγάλη πτώση του παγκόσμιου εμπορίου, ακόμη και ως ποσοστό του παγκόσμιου εισοδήματος.

Αυτό που συνέβη στην πραγματικότητα ήταν εντελώς διαφορετικό. Τα στοιχεία του ΔΝΤ δείχνουν δύο εντυπωσιακά στοιχεία:
1. Το ΔΝΤ τον Απρίλιο του 2020, προέβλεπε κατάρρευση του παγκόσμιου εμπορίου. Αυτή υλοποιήθηκε αρχικά, αλλά δεν ήταν τόσο έντονη όσο αναμενόταν.
2. Η ανάκαμψη ήταν σημαντικά πιο απότομη από ό,τι αρχικά είχε εκτιμηθεί, και έως το τρίτο τρίμηνο του 2020 το εμπόριο ήταν σημαντικά πάνω από τα επίπεδα που προβλέπονταν πριν από την πανδημία. Έτσι, η κατάρρευση που φαινόταν να προβλέπει η θεωρία της αλυσίδας προσφοράς διαψεύσθηκε.

Τα λάθη στις προβλέψεις

Η πρόβλεψη ότι η παγκοσμιοποίηση του εμπορίου θα καθιστούσε την παγκόσμια οικονομία λιγότερο ανθεκτική αποδείχθηκε λανθασμένη, καθώς αυξήθηκε η ζήτηση για εμπορεύσιμα αγαθά και αυξήθηκε η προσφορά για ικανοποίηση της επέκτασης της ζήτησης.

Η σημαντική  κρατική δημοσιονομική τόνωση και η νέα ποσοτική χαλάρωση αύξησε τη ζήτηση για εμπορεύσιμα αγαθά και η σύνθεση της ζήτησης τόνωσε  τις εισαγωγές διαρκών αγαθών, ενώ συνέχισε την φούσκα στα διεθνή χρηματιστήρια.

Η πανδημία μετατόπισε τα καταναλωτικά πρότυπα από υπηρεσίες όπως τα ταξίδια, οι μεταφορές και η ψυχαγωγία σε αγαθά όπως τα ηλεκτρονικά και άλλα διαρκή αγαθά, τα οποία είναι εντάσεως εμπορίου και παγκόσμιας αλυσίδας αξίας. Ανάστροφη πορεία από την επίδραση στη διάρκεια της χρηματοπιστωτικής κρίσης, όταν η αβεβαιότητα πίεσε τις επενδύσεις με έμφαση στο εμπόριο.

Η προσφορά ανταποκρίθηκε στη ζήτηση οδηγώντας σε απότομη ανάκαμψη του παγκόσμιου εμπορίου, δείχνοντας ότι η ευέλικτη παραγωγή στις παγκόσμιες αλυσίδες αξίας, αντί για πηγή αστάθειας, προσφέρει πλεονεκτήματα.

Η κατάρρευση του εμπορίου ήταν βραχύβια και το εμπόριο ξεπέρασε γρήγορα τα προ της πανδημίας επίπεδα, καθώς η προσφορά τουλάχιστον εν μέρει συμβάδισε με την αύξηση της ζήτησης.  Με το παγκόσμιο εμπόριο να προβλέπεται να είναι σχεδόν 25% υψηλότερο το 2022 από τις αρχικές προβλέψεις, οι ελλείψεις ήταν αναπόφευκτο να εμφανιστούν.

Μαθήματα σε «ορθόδοξους» οικονομολόγους

Στην περίπτωση των χρηματοπιστωτικών αγορών, οι νεοφιλελεύθεροι προώθησαν το αφήγημα ότι η ανάπτυξη των αγορών θα οδηγούσε αυτόματα σε διαφοροποίηση του κινδύνου. Στην περίπτωση του εμπορίου, οι ορθόδοξοι οικονομολόγοι προώθησαν το αφήγημα του συγκριτικού πλεονεκτήματος, των οικονομιών κλίμακας και των δικτύων παραγωγής.

Κοινό στις δύο κρίσεις είναι η υπέρβαση της κρίσης μέσα από την κρατική παρέμβαση. Ο κρατικός παρεμβατισμός διέσωσε το χρηματοπιστωτικό σύστημα, μεταφέροντας το κόστος στους φορολογούμενους, ενώ στη πανδημία η ανάκαμψη από την κρίση ήταν αποτέλεσμα τόνωσης της ζήτησης από το κράτος εκτοξεύοντας το δανεισμό και ωθώντας τον πληθωρισμό, μειώνοντας τους πραγματικούς μισθούς.

Σήμερα ο πόλεμος στην Ουκρανία, πέραν της ανθρωπιστικής τραγωδίας, φέρνει ξανά νέα κρίση στην παγκόσμια οικονομία, η οποία είναι ασύμμετρη ως προς τις επιπτώσεις της σε περιφερειακό επίπεδο. Η ΕΕ υστερεί σε νέα μέτρα αντιμετώπισης της κρίσης μεταφέροντας το βάρος στα κράτη-μέλη.

Ρήτρα αναπροσαρμογής των μισθών

Ο δείκτης μισθών της ΕΚΤ αυξήθηκε περισσότερο από το αναμενόμενο το πρώτο τρίμηνο του 2022, δείχνοντας αύξηση από 1,5%-2,8% σε ετήσια βάση, αύξηση μεγαλύτερη του αναμενομένου. Ο υψηλός πληθωρισμός προσφέρει ισχυρό επιχείρημα για υψηλότερους μισθούς, παρότι ο πληθωρισμός στην ευρωζώνη του 7.4%, υπερβαίνει την αύξηση των μισθών, εξασθενώντας την κατανάλωση.

Η ΕΚΤ διαπιστώνοντας ότι απέχουμε από την εμφάνιση σπιράλ αύξησης μισθών-τιμών, υποστηρίζει την αύξηση των μισθών κατά 3% πέραν της όποιας ωρίμανσης στην ευρωζώνη, ως μέτρο συμβατό με τον στόχο πληθωρισμού 2% μεσοπρόθεσμα, με  ταυτόχρονη αύξηση των επιτοκίων κατά  50 μονάδες βάσης τον Ιούλιο.

Στη χώρα μας ο πληθωρισμός είναι 9.1% με παγωμένους μισθούς στον δημόσιο και ιδιωτικό τομέα τα τελευταία 12 χρόνια και η κυβέρνηση επιλέγει προσωρινά επιδόματα, ενώ η αύξηση του κατώτατου μισθού είναι ανεπαρκής.

Η υπέρβαση της σημερινής κρίσης έχει ως προϋπόθεση την αύξηση των μισθών, με ρήτρα αναπροσαρμογής στον πληθωρισμό. Πέραν της κοινωνικής δικαιοσύνης, η αύξηση των μισθών θα επιτρέψει τη διατήρηση μέρους της φθίνουσας κατανάλωσης και τη διατήρηση της μεγέθυνσης της οικονομίας. Θα τολμήσει η κυβέρνηση;

** Οικονομολόγος-πρώην Γενικός Γραμματέας Διεθνών Οικονομικών Σχέσεων Υπουργείου Εξωτερικών.